FTP/Web kullanırken değişik formatlardaki resim dosyaları, hareketli video dosyaları, ses dosyaları ile çokça karşılaşırız. Bu kısımda UNIX ve PC üzerinde kullanılan popüler resim formatları ile bunlarla ilgili resim programları, ses ve hareketli video formatları ve bunları işleyen programlar hakkında bilgi verilecektir. "Graphics" karşılığı olarak "Grafik" yerine, anlamı daha iyi verdiği düşünülerek "Resim" kelimesi tercih edilmiştir.
Bitmap, bilgisayar ekranında (display space) bir resmi görüntülemek için gereken tüm renk bilgilerinin ekranı oluşturan hex piksel (ekran çözünürlülüğü dahilinde, adreslenebilir en küçük resim parçası -pixel-) için renk bilgilerinin verildiği resim formatlarına verilen genel addır. GIF, JPEG, BMP, PCX örnek Bitmap formatlarıdır. Bitmap dosyaları ekranda görebilmek ve yazıcılardan bastırabilmek için özel bazı programlar gerekir (Photo Shop, XView, ACDSee vb gibi).
Bitmap formatları, resmin çözünürlülüğüne bağlı sabit bir tanımlama ile resmi oluştururlar (Raster tekniği). Bu haliyle, eğer resmi ölçeklendirirsek (küçültme/büyütme) bir çok ayrıntıyı kaybedebiliriz. Vektör bazlı grafik formatlarında ise, tanımlamalar bağıl olduğu için ölçeklendirmelerde kayıp önlenir (CAD formatları, Post Script (PS, EPS) formatları gibi).
Bunların hepsi de resim formatlarıdır. Temel farklı özellikleri vardır (kodlama, sıkıştırma algoritmaları gibi). Birbirlerine üstünlükleri ve farklı yanları aşağıda kısaca anlatılmıştır.
BMP: En temel resim formatı BMP'dir (bitmap) Aslında, BMP'nin birbirinden farklı bir kac türü var. Özellikle bir X-Windows kullanıcısı ile MS-Windows ya da OS/2 kullanıcısı için farklar mevcut. X-Windows üzerindeki BMP formatı sadece 2 rengi desteklemekte. MS-Windows ya da OS/2 üzerindeki BMP formatının X-Windows'daki karşılığı XPM'tir. (pixmap) MS-Windows üzerinde BMP 16 ya da daha çok renk kaydedebileceğiniz, herhangi bir bir sıkıştırma yapmayan oldukça hızlı bir formattır. Bu formatta resmin içindeki renk sayısı değil, resmin büyüklüğu önemlidir. 16 renk, 800x600 çözünürlüğünde bir BMP dosyası, 800x600x1/2=240000 byte yer kaplayacaktır. (16 renk icin 4 bit gerekli =1/2byte) Resmin içinde 1, 2 ya da 12 renk olması hiç önemli değil. 256 renk olarak kaydedilen bir dosya ise, 800x600x1=480000 byte yer tutacaktır (256 icin 8 bit=1 byte gerekli. 2^8=256)
GIF: BMP çok hızlı bir format olmasına karşın, oldukça fazla yer kapladığı için pek tercih edilmez. Elinizdeki dosya 256 renkden fazlasını içermiyorsa, GIF (Graphics Interchange Format) iyi bir çözüm olabilir. GIF, COMPUSERVE'in geliştirdiği bir resim formatıdır. İyi bir sıkıştırma algortiması var (LWZ) ve görüntüleme de oldukça hızlı bir şekilde gerçekleştiriliyor. 256 renk dışında (8 bit) herhangi önemli bir sorunu yok. Bunun yanında GIF, Web browser-lar ile görüntülenen resimler (inline images) için standart bir resim formatıdır. Compuserve'in GIF formatında kullandığı LWZ algoritmasi (1987) 1985 yılında Unisys firması tarafından patent olarak satın alındığı için 1993 yılından sonra Compuserve - Unisys arasında bazı problemler çıktı. (Compuserve, LZW algoritmasının patentli bir algoritma olduğunu bilmiyormuş). Compuserve, GIF'in yerini alacak, 48 bit true color, renk kaybı olmayan yeni bir resim formatı oluşturdu (freeware). Bu format PNG olarak adlandırılır. (Patent problemi yüzünden, CompuServe'in üzerinde çalıştığı ve duyurmak üzere olduğu GIF24 -true color 24bit GIF standardı- de hayata geçirilemedi).
GIF formatının iki farklı versiyonu var : 87a ve 89a. 89a versiyonu, tek bir GIF dosya içinde birden çok GIF formatlı resim yerleştirilmesine ve anime edilmesine olanak tanır (animated gif). Ayrıca, GIF89a versiyonu, "interlaced" -katmanlı- görüntü saklama özelliğine de sahiptir. Bu, özellikle İnternet üzerindeki resimlerde kullanılır. Böylece, kullanıcı, GIF formatındaki resmi, her seferinde 1 katman gelecek şekilde ekranında görür ve resmin bütünü hakkında, tüm resim gelmese bile, fikir verir.
JPEG: Çok renkle (256 renkten fazla) uğraştığınız zaman GIF formatını kullanmanız mümkün değil. BMP olarak saklarsanız, o kadar çok disk alanı kaplar ki, Gigabyte-lık HD'ler kullanmanız gerekebilir. Onun yerine JPEG (Joint Photographics Experts Group) daha iyi bir alternatif olabilir. Yalnız, JPEG az renk içeren uygulamalarda hem kaliteyi düşürüyor, hem de dosya boyutunda önemli bir değişiklik sağlamıyor.
Standart JPG formatında, resmin kalitesinden bir miktar ödün vererek sıkıştırma uygulanır. Böylece dosya boyu düşer. Özellikle 24 bit true color uygulamalarda resim kalitesinin düştüğünü anlamak mümkün değildir. Bu tip uygulamalarda JPG tercih edilir. JPEG'den ne kadar sıkıştırma istendiği (0-100 arası bir faktör) seçiliyor ama genellikle 5-95 arası kullanılıyor. 95'den fazlası detay kaybına yol açıyor, 5'ten küçüğü de dosyayı fazla ufaltmıyor) Ikincisi de, 24 bit->8 bit çevrim. JPG de, GIF gibi, Web Listeleyiciler tarafından görüntülenebilen stabdart bir formattır.
JPG, ISO standardı ile tanımlanmış bir formattır ve bir çok değişik kodlama sistemleri içerir.
TIFF: (Tagged Image File Format) 1, 8, 24 bit'lik formatları var. Hepsinin sıkıştırılmış ve sıkıştırılmamış 2 farkli tipi mevcut. 1 bit olanı fakslarda dosya iletimi için kullanılıyor. Çok renkle uğraştığınızda zaman önemli, yer de çok önemli değilse, TIFF'i kullanmanızda fayda var. JPEG'e göre daha az küçülme sağlasa da, hızı ile bu açığını kapatıyor.
PS: (PostScript) PS yukarıda anlatılan formatlardan oldukça farklı. PS, Adobe Systems'in ortaya çıkardığı bir yazıcı dili. Çesitli komutları kullanarak PS anlayan bir yazıcıdan çok kaliteli çıktılar almanızı sağlar. Postscript aynı zamanda resim değişimi için de kullanılmaktadır. Özellikle herhangi bir dökümanın içine resim ekleneceği zaman -postscript yazıcıdan alınabilmesi için- şekil genellikle PS formatında kaydedilir. Aslında, direkt PS oluşturulmuş bir resim -vektörel tanımlandığı için- oldukça az yer kaplar. Büyütme ve küçültme işlemleri detay kaybı olmadan kolaylıkla yapılabilir. Bunu dışında sayısallaştırılmış herhangi bir grafiği de PS'e çevirebilirsiniz. Yalniz bu sefer BMP formatına benzer şekilde nokta nokta bilgiyi saklayacağı için dosyanız çok büyük olabilir. Yine de, çıktısını almak için tercih edilen bir yöntemdir. Çikti almak için PS yazıcı bir şart değilse de -çıktı işleminin hızlı olması açısından- yine de tercih edilir. Elinizde PS yazıcı yoksa dökümanınızı herhangi bir PS interpreter kullanarak bastırabilirsiniz.
DVI: (DEVICE INDEPENDENT) Postscript insanlar için hazırlanmadığından dolayı, bu dilde döküman hazırlamak işkenceye dönüşebiliyor. Bunu engellemek için AMS'den Donald E. Knuth'un yazdığı bir döküman hazırlama (typesetting) sistemi var. Adı TeX (daha ayrıntılı bilgi için : http://www.tex.ac.uk). Bu sistem, TeX'le gelen MetaFont programını da kullanarak istediğiniz dilde, (japonca, ibranice, arapça, vs) matematik, müzik sembollerini kullanabileceğiniz, içine PS olarak kaydedilmiş şekil yerleştirebileceğiniz dökumanlar hazırlamanızı sağlayan bir dildir. Bilimsel dökümanlar (özellikle matematik ve fizik konularında) TeX ile hazırlanır. TeX dilinde yazdığınız ascii dökümanınızı TeX'e derletip, DVI uzantılı bir döküman elde edersiniz. Adından da anlaşılabileceği gibi, DVI da postscript gibi herhangi bir platformda basılabilir. Direkt DVI anlayan yazıcılar olduğu gibi, yazıcınıza uygun bir dvi çevirici (mesela dvi2ps) kullanarak, elinizdeki DVI dökümanı bastırabilirsiniz. DVI, kullanılan platform/işletim sistemi vb den bağımsız olarak, kağıt üzerinde size aynı sonucu verecektir.
Ortalıkta oldukça fazla sayıda resim gösteren program var. Bunlara ek olarak "image processing" yapabilecekleriniz de mevcut (Resim editörleri). X11 üzerinde bir program kullanıyorsanız, XV şu andaki en iyi seçenek. Hem çok fazla format destekliyor, hem de resim üzerinde oynama şansı veriyor. Windows üzerinde ise, PaintShop Pro ya da WinLab önerilebilecek programlar. ACDSee ve LView Pro da fazla sayıda resim formatını gösterebiliyor. LView Pro aynı zamanda iyi bir resim editörü. DOS üzerinde çalışan Compuserv'un CSHOW programı var. Shareware.Com arşivlerinde, (http://www.shareware.com). İstediğiniz işletim sistemini girerek, "graphics" anahtar kelimesi üzerinden tarama yaparak pek çok resim programına ulaşabilirsiniz. Windows95 ve NT için de http://www.windows95.com ve http://www.davecentral.com oldukça geniş iki merkez. Buralarda da yığınla resim gösterme programları ve resim editörleri bulabilirsiniz. Ayrıca, ODTÜ FTP sitesinde de benzer programları bulabilirsiniz. ftp://ftp.metu.edu.tr:/pub/simtel adresinde dos,win31 ve win95 alt dizinlerindeki /graphics dizini ve ftp://ftp.metu.edu.tr:/pub/cica/desktop windows ve dos için benzeri programları barındırır. Unix için de, ftp://ftp.metu.edu.tr:/pub/unix/misc ve ftp://ftp.tubitak.gov.tr:/pub/Unix/X11 adreslerinde benzer programlar bulunabilir.
Kullandığınız sistem truecolor'a ayarlanmamıştır. Bu durumda kullandığınız programa göre, dosyadaki renk sayısını (sistemizdeki konfigurasyonuna göre) azaltmanız gerekecek.
7. PS interpreter nereden bulabilirim? PS, EPS ve DVI dosyaları ekranda nasıl görebilirim? Yazıcıdan nasıl bastırabilirim?
PS Abobe System'in olduğu için, interpreterlar'da para ile satılır. Ama GNU Projesi içinde yer alan bir PS interpreter var : GhostScript. ftp://ftp.metu.edu.tr/pub/gnu/ghostscript-2.6.1.tar.gz (ve 2.6.2) ftp://ftp.bilkent.edu.tr/pub/UNIX/GNU/Ghost/ altinda Unix ve PC ortamı (DOS/Windows/OS-2) icin gerekli source, binary ve font dosyaları bulunabilir.
Windows5.1 ve Windows95/NT için GhostScript, http://www.cs.wisc.edu/~ghost/gsview/ de bulunabilir. En son Ghost View sürümü 4.03. Ghost View kullanmak için, aynı dizinde bulunan Aladdin GhostScript programı ve gerekli fontlar yüklenmeli. Kurulum ile ilgili bilgiler aynı adreste mevcut. Ghost View, hem ps ve eps formatlarını ekranda görüntülememizi sağlar, hem de windows ortamında tanımlı tüm yazıcılardan (deskjet, laserjet, dot-matrix vb) çıktı alabiliriz. Bu sürümle birlikte, PDF dosyaları da görüntülenebilir.
Aynı şekilde, GNU GhostView de, X11 icin olanlari: ftp://ftp.metu.edu.tr/pub/gnu/ghostview-1.5.tar.gz ftp://ftp.bilkent.edu.tr/pub/UNIX/GNU/ghostview-1.5.tar.gz ftp://ftp.bilkent.edu.tr/pub/TeX/Sources/ghostview-1.5-hacked.tar.gz ftp://ftp.bilkent.edu.tr/pub/UNIX/Xapp/gspreview-2.3.tar.z de bulunabilir.
DVI dosyaları ekranda gösteren prohgramlar da, xdvi, ftp://ftp.bilkent.edu.tr/pub/TeX/Sources/xdvi-19.tar.z WINDOWS DVIWIN ise, ftp://ftp.metu.edu.tr:/pub/simtel/win3/tex/dviwin29.zip de bulunabilir.
GSView kullanabilmeniz için öncelikle GhostScript 'i ve gerekli fontları sisteminize yüklemelisiniz. Yukarıda bahsedilen dizinden gs403ini.zip, gs403fn1.zip ve gs403w32.zip i alıp yüklemelisiniz.
Dviwin çalışmak icin TeX'e ihtiyaç duymasa da, gerekli fontları istiyor. Büyük olasılıkla fontları bulamadığı için gösteremiyordur. Trace Fonts seçeneği ile bunu kontrol edin. TeX Metafont'u yükleyerek eksik fontları da font metriklerden anında üretebilirsiniz.DviWin, sisteminizde metafont yüklü ise, ihtiyaç duyduğu tüm fontları otomatik üretebilir. Program seçeneklerinde ilgili bilgileri bulabilirsiniz. DviWin ile görüntülediğiniz DVI dosyaları, windows'un tanıdığı herhangi bir yazıcıdan bastırabilirsiniz. Daha geniş bilgi ve gerekli programlar için herhangi bir CTAN sitesine (http://www.tex.ac.uk ) bakabilirsiniz.
10. Video (Hareketli Görüntü) Formatları : MPEG, AVI, Quick Time, FLI
Hareketli görüntü formatları, sahneleri arka arkaya (sinema filmi gibi) sürekli gösterebilen formatlardır. Web üzerinde de kullanılan en önemli hareketli görüntü formatları MPEG, AVI ve Quick Time'dır. Bunları kısaca görelim :
MPEG : MPEG ( Video Pictures Extended Group), bir ISO hareketli görüntü (Video) ve ses (Audio) sıkıştırma standartıdır. Video, CD vb gibi ortamlarda hareketli görüntülerin saklanması ve iletilmesini temin eder. Sıkıştırma oranları 1:50 lere kadar çıkmaktadır (MPEG-2). WWW browser-lar için neredeyse standart hareketli görüntü formatı olmuşlardır.
AVI : AVI, Microsoft'un geliştirdiği bir video formatıdır. 24 bit true color, platformunuzun desteklediği tüm ekran çözünürlülükleri ve ses bu format ile verilebilir.
Quick Time (MOV) : Quick Time, Apple'in geliştirdiği bir hareketli görüntü formatıdır. Pek çok platformda bu format desteklenir. Bu, AVI'ye gore en buyuk avantajıdir. AVI'dekine benzer özellikler taşır.
Hareketli GIF, tek bir GIF dosyası içinde birden çok ve beli bir sırada konmuş GIF'lerden (=sahne) oluşur. Netscape ya da MSIE gibi web listeleyicilerinde bu dosyalar "hareketli" bir şekilde görüntülenir. Hareketli GIF, bir GIF89a standartıdır. Dosya içinde bulunan sahneler, sonsuz bir döngü içinde, hızı ayarlanarak vb hareketlendirilebilir. Harteketli GIF'ler, web ortamlarının vazgeçilmez yardımcı elemanlarıdır. Sayfalara dinamiklik ve görsellik katarlar.
http://www.vuurwerk.nl/levon/animated.html 'de, bol miktarda "hareketli gif" dosyaları bulabilirsiniz. Kendiniz de hareketli gif oluşturabilirsiniz. PC windows için, http://www.mindworkshop.com/alchemy/gifcon.html adresinden alacağınız "Gif Construction Set" tam size göre. Bu tip programlar, kaç karelik animasyon yapacaksanız her kareye ait GIF dosyaları sizden ister ve kareler arası geçişler, bazı efektler vb de tanımlamanıza izin verir. Ayrıca, bu tip programlar kullanarak, çok etkileyici yazı efektleri yapmak (şerit halinde kayan yazılar gibi) ve bunları web sayfalarında kullanmak ta mümkündür.
Real Audio, Real Network (http://www.real.com) tarafında geliştirilen ve İnternet üzerinde "sürekli" ses iletimini sağlayan bir teknolojidir (Win95/NT ve Mac sürümleri var). Real Audio formatı, özellikle çok yer kaplayan "WAV" ya da "AU" gibi ham ses formatlarının yerini almıştır. Kullandığı algoritmalar sayesinde ses verileri oldukça küçük birimlere sıkıştırılabilmektedir. Geniş bir yelpazede seçilebilen "örnekleme" aralıkları ile, ses/müzik kalitesinden birmiktar fedakarlık ederek, 14.4kbps modem bağlantılarında bile gerçek zamanlı sürekli müzik yayınlarını dinlemek mümkün olabilmektedir.
Real Audio formatı, özellikle İnternet üzerinde canlı yayın yapan radyo sitelerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu formatı kullanmak için, aynı şirketin çıkardığı ve ticari olmayan kullanımlarda "freeware" olan "Real Audio" programına ihtiyaç var. Programla birlikte, Netscape ve MSIE için gerekli plug-in'ler de geliyor.
Denemek isterseniz, http://www.radio.metu.edu.tr sitesinde, Radyo ODTÜ real audio formatında 24 saat yayın yapmaktadır. Ayrıca, KentFM, PowerFM gibi birçok radyo sitesi bulabilirsiniz.
Real Audio 1995'ten beri varolan bir format ve bu yüzden İnternet üzerinde ses/müzik iletiminde kullanımı çok yaygındır. 1997 başından itibaren, aynı şirket, İnternet üzerinde gerçek zamanlı sesli görüntü (video) iletimi için de "real video" formatını çıkardı ve audio/video gösterimi için Real Player (v4.0) isminde, klasik programının yeni bir sürümünü çıkardı. Aslında İnternet üzerinde video aktarımı için, Vivo, VDOLive, QuickTime gibi başka formatlar da kullanılmakta. Ancak, RealAudio alışkanlığı da önemli bir etken olmak üzere, yeni realvideo formatı da çok çabuk kabul gördü. Şu an, real video kullanarak İnternet üzerinde yayın yapan TV istasyonları oluşmaya başladı. Ancak, ortalama olarak, bağlantı hızlarının hala yetersiz olduğunu söyleyebiliriz. Eğer denemek isterseniz, işte size ülkemizden bir TV kanalı :
http://www.kanald.com.tr
Real Networks, 1997 Ekim ayı içinde, RealMedia adıyla, programının yeni (v5.0) sürümünü duyurdu. Bu sürümle birlikte, Shockwave plug-in ürünüyle tanınan Macromedia'nın Flash 2.0 animasyon formatı, RealFlash adıyla real audio ve real video ile birlikte bütünleşik olarak kullanıma sunuldu. Real Flash, özellikle çizgi film, ürün tanıtımları vb türü kullanımlarda, yavaş İnternet bağlantıları üzerinden bile gerçek zamanlı aktarıma olanak tanıyabiliyor. Bazı animasyon örneklerine Real Networks web sitesinden ulaşabilirsiniz.
Siz de, eğer isterseniz WAV ya da AU formatındaki ses kayıtlarını RealAudio formatına; ya da, MOV, AVI gibi formatlardaki filmleri RealVideo formatına çevirebilirsiniz. Bunun için Real Encoder programına ihtiyacınız var. Aynı siteden bu program da ücretsiz elde edilebilir.
İnternet üzerinden, normal telefon hatlarını kullanmadan karşınızdaki kişi ile telefon görüşmesi yapabilirsiniz. İnternet'e erişim ya bedava, ya da şehir içi dahili görüşme ücreti üzerinden olduğu için, özellikle uzun mesafeli (şehirler arası ve milletler arası) görüşmelerde bir hayli karlı olmaktadır. Henüz fazla yaygın değildir.İnternet üzerinden telefon görüşmesi özellikle (1) gateway'ler üzerinden uzun mesafeli yerlere fax iletilmesi (2)arayan kişiye sesli mesaj bırakılması (3) normal telefonların aranabilmesi gibi alanlarda önümüzdeki yıllarda çokça kullanılacağa benzer.
Virüsler, temel olarak, bilgisayar programları/program parçalarıdır ve bilgisayarınızın CPU'sunda işlenmelidir. Grafik ve ses formatları ise (en azından bilinen formatların tamamına yakını) sadece statik yapıda verilerden (data) oluşur. İçlerinde hiç çalıştırılabilir kod yoktur. Bu yüzden de virüs taşımaları imkansızdır. Eğer bir resim formatını okumaya çalıştığınızda bilgisayarınız kilitleniyorsa bunun muhtemel sebebi; (1) ya resim formatı bozuktur (2) ya da resim görüntüleyen programınızda bir sorun vardır.
MP3, bir MPEG Ses sıkıştırma formatı ve standartıdır. MPEG Layer 3 standartı olarak bilinir. Bu format ile, CD kalitesindeki şarkıları (audio) yaklaşık 12'de 1 ine varan oranlarda sıkıştırabilirsiniz. Söz gelimi, bir şarkı CD'sinde, kabaca, 5 dak. lık bir şarkı 60mbyte civarında yer tutar (düz WAV formatı ile bir tutabilirsiniz). Eğer bunu sıkıştırarak MP3'e çevirirseniz bu yaklaşık 5mbyte'a iner (kalitesinden hiç birşey kaybetmeden - 44khz, Strereo). Böylece, bu formatla 1 CD'ye yaklaşık 12 saatlik kayıt sığdırabilirsiniz.
MP3'leri çalmak için bir de iyi MP3 Player'e ihtiyacınız var. En popüler (ve kesinlikle en mükemmel) program WinAmp. Win95/NT, Mac ve Dos sürümleri var. Orijinal dağıtım sitesi : http://winamp.lh.net/
Normal müzik CD'lerindeki şarkıları bilgisayarınıza kaydedip MP3 yapmak olası. Ancak, özellikle telif haklarına dikkat etmek lazım. MP3'lerle ilgili daha geniş bilgi ve programlara; http://mp3music.simplenet.com/software.html ve http://barista.stanford.edu/m3c/mp3.html adreslerinden ulaşabilirsiniz.
